Coup in Turkije: De mythe van de coup staat de feiten in weg
Een jaar na de Coup in Turkije is nog steeds niet duidelijk wat er precies is gebeurd en wie er verantwoordelijk voor was. Veel vragen blijven onbeantwoord – omdat Erdogan dat zo wil?
Toen Turkse leerlingen in september vorig jaar terugkeerden naar school, kregen ze een vijftien minuten durende film te zien over het verraad waarmee de natie die zomer was geconfronteerd. De film begint met de beelden van Mustafa Kemal Atatürk, de vader van het moderne Turkije, terwijl President Erdogan met gedragen stem het volkslied reciteert.
Vervolgens komen enkele glorieuze uit het verleden voorbij, zoals De Slag bij Gallipoli in 1915, die de opmaat vormde voor de stichting van de Turkse Republiek. Dan springt de film over naar de coup van 15 juli, met dramatische beelden van burgers die zich verzetten tegen tanks nadat President Erdogan hen heeft opgeroepen de straat op te gaan. De boodschap is duidelijk: Atatürk heeft de Turkse Republiek gesticht. Erdogan heeft hem gered.
De film is een vast onderdeel van het curriculum waarin “de Tweede Revolutie” wordt verheerlijkt. Daarnaast heeft het Ministerie van Onderwijs lesmateriaal uitgebracht. Daarnaast heeft het Ministerie van Onderwijs lesmateriaal uitgebracht. Daarin wordt het verhaal van de coup verteld, met foto’s en verhalen van de 250 martelaren die die nacht vielen. Die beweging van Imam Fethullah Gülen wordt afgeschilderd als een “Paard van Troje” van buitenlandse machten, die in het verleden vaker opstanden in het Ottomaanse Rijk en coups in Turkije hebben gesteund.
Militairen bij de Bosporusbrug
Het curriculum is niet de enige manier waarop de regering van de Coup een nationale mythe probeert te maken. Vlak na de Coup is 15 juli uitgeroepen tot een nationale feestdag: de Dag van Democratie en Martelaren. De naam van de Bosporusbrug, die bezet werd door tanks, is veranderd in de “15 juli Martelarenbrug”. In heel het land zijn straten, pleinen en scholen vernoemd naar degenen die zijn omgekomen. En in april presenteerde het Ministerie van Cultuur plannen voor een museum over de Coup buiten Ankara, inclusief bibliotheek, café en souvenirwinkel.
Heldendaden
Deze mythologisering van de geschiedenis is niets nieuws voor Turkije. Na de stichting van Turkse Republiek was Kemalisme decennialang de officiële staatsideologie. Op school werden de heldendaden van Atatürk (letterlijk: vader van de Turken) verheerlijkt. Hij maakte van de val van het Ottomaanse Rijk een seculier, op het Westen gericht land. Zijn beeltenis siert muntten, bankbiljetten, kantoren en winkels. Op het beledigen van Atatürk en het bezoedelen van zijn nalatenschap staat nog altijd één tot drie jaar celstraf.
Erdogan heeft lang de ambities gekoesterd om de plaats van Atatürk in te nemen. Net als Atatürk presenteert hij zich als een sterke leider die met mandaat van het volk de samenleving vormgeeft. Daarin moet het secularisme plaatsmaken voor meer Islam. Maar het ontbrak Erdogan aan een mythe, een grote overwinning die de natie zou kunnen verenigen. De Coup kwam wat dat betreft als “Een Godsgeschenk”, zoals Erdogan het uitdrukte.
Burgers na de Coup op de Bosporusbrug
Deze week staat Turkije uitgebreid stil bij de gebeurtenissen van vorig jaar. Erdogan heeft de herdenkingen aangegrepen om de mythe van de Coup en zijn rol daarin, kracht bij te zetten. Dinsdag bezocht hij de graven van de martelaren, waarna in een Moskeeën in heel Turkije de Koran werd geciteerd. Zaterdag leidt hij een “Mars voor Nationale Eenheid” in Istanbul en Ankara voor een speciale zitting van het parlement. Als apotheose geeft hij een toespraak om half drie ‘s-nachts, het tijdstip waarop het parlement werd gebombardeerd.
Waarheidsvinding
De mythologisering van de Coup staat waarheidsvinding in de weg. Een jaar na dato weten we nog steeds niet wat er precies is gebeurd. De regerende AKP van Erdogan en de oppositie zijn ervan overtuigd dat de Coup het werk was van de Gülenbeweging. Maar sluitend bewijs ontbreekt en er zijn veel onbeantwoorde vragen. Het heeft er alle schijn van dat de regering die liever onbeantwoord laat.
DE ONDERZOEKSCOMMISSIE STAAKT HAAR WERK NA EEN OPROEP VAN ERDOGAN
Vooral de uren voordat de opstandige troepen de Bosporusbrug bezetten, zijn in nevelen gehuld. We weten inmiddels dat ene Majoor O.K. (of H.A., zijn initialen zijn in de loop der tijd veranderd) al om 14.45 uur bij het Hoofdkwartier van de Militaireninlichtingendienst (MIT) in Ankara aanklopt om te waarschuwen voor een ophanden zijnde opstand binnen het leger, of een moordaanslag op MIT-baas Hakan Fidan – er zijn verschillende versies van het verhaal. Zijn waarschuwing wordt serieus genomen.
Soldaten bij Turkse parlement na bombardement
MIT-baas Hakan Fidan belt om 16.30 uur de Chef-staf van het Turkse leger, Hulusi Akar, en gaat twee uur later bij hem langs. Wat ze precies hebben besproken is onduidelijk. Fidan zou hebben verteld over de mogelijke opstand of aanslag en zou de Luchtmachtbasis Akinci hebben genoemd – naar later blijkt is dat het zenuwencentrum van de Coup. Fidan verlaat later het hoofdkwartier en blijft een groot deel van de avond onvindbaar. Vreemd genoeg licht hij Erdogan en premier Yildirim niet in over de dreiging.
Ook Akar lijkt niet erg onder de indruk. Hij sluit weliswaar het luchtruim voor militair vliegverkeer, om troepenverplaatsingen naar Ankara te voorkomen, maar waarschuwt de legertop niet. Ook hij belt niet met Erdogan en Yildirim. Wel stuurt hij de Commandant van de Landmacht naar de Luchtmachtbasis Akinci om polshoogte te nemen, omdat de informatie die ze hadden “mogelijk onderdeel was van een groter plan”. De Commandant wordt op de Basis gevangen genomendoor de Coupplegers en enkele uren later wordt Akar zelfs in het kantoor gegijzeld.
Wie is de mysterieuze Majoor O.K.? Wat heeft hij precies verteld over het complot? Waarover spraken Fidan en Akar? Waarom hebben ze Erdogan en Yildirim niet gewaarschuwd? Erdogan zegt dat hij het nieuws over de Coup pas ‘s-avonds vernam van zijn zwager. Maar waarom noemde hij vier keer een ander tijdstip? En waarom zijn Fidan en Akar nog steeds in functie, terwijl ze zo opzichtig hebben gefaald?
Tanks op het Taksimplein, Istanbul
Op deze en andere vragen had de parlementaire onderzoekscommissie, die in oktober aan het werk ging, een antwoord kunnen vinden. Maar de hoofdrolspelsers – Fidan, Akar, Yildirim, Erdogan – zijn niet door de commissie verhoord. Dat werd geblokkeerd door Erdogans AKP, die een meerderheid had in de Commissie. Fidan en Akar stuurden wel schriftelijke verklaringen, maar die lieten de belangrijke vragen onbeantwoord. Begin december besloot de Commissie abrupt haar onderzoek af te ronden, na een oproep van Erdogan. De toedracht van de Coup was volgens hem al duidelijk.
Het rapport van de Commissie volgt de officiële lezing van de gebeurtenissen. De jarenlange alliantie tussen de AKP en de Gülenbeweging wordt gebagatelliseerd. In plaats daarvan stelt het rapport dat de Gülenbeweging hulp kreeg van alle partijen die sinds de jaren zeventig aan de macht waren. Ook claimt het rapport, zonder bewijs, dat de beweging steun kreeg van de Amerikaanse inlichtingendienst, de CIA.
De oppositiepartijen hebben daarna hun eigen rapport uitgebracht. De sociaal-democratische CHP spreekt van een “gecontroleerde Coup”: Erdogan wist dat een staatsgreep ophanden was, en heeft die bewust laten plaatsvinden op een moment dat die weinig kans van slagen had. Het zou hem de kans geven de zuivering van Gülenisten op te voeren en uit te breiden naar de rest van de oppositie. Bewijs daarvoor ontbreekt. De theorie is gebaseerd op het feit dat Fidan en Akar ’s middags als wisten van de aanstaande opstand binnen het leger, de vele tegenstrijdigheden in het verhaal, en het weerzin van de AKP om de waarheid boven tafel te krijgen.
Fethullah Gülen, oppositie tegen Erdogan
De CHP hamert voortdurend op de “politieke vleugel van de Coup”. Daarmee doelt de partij op Gülenisten in de AKP. Sinds het conflict met Gülen uitbrak, zijn tal van staatsinstellingen gezuiverd. Maar de AKP zelf is tot nu toe gespaard gebleven. Volgens de oppositie omdat dan duidelijk zou worden hoe nauw de banden met Gülen beweging waren. Dat zou ook de reden zijn dat de lijst met ByLock-gebruikers, een app waarmee Gülenisten zouden hebben gecommuniceerd, niet openbaar is gemaakt.
Proces
Inmiddels zijn in Ankara, Istanbul en Izmir tientallen rechtszaken begonnen tegen de vermeende coupplegers. Samen vormen die de grootse strafzaak in de geschiedenis van Turkije. Volgens Turkse journalisten die de processen nauwgezet volgen, wijst alles in de richting van de Gülenbeweging. Maar ze geven toe dat er weinig hard bewijs is, zeker voor betrokkenheid van Gülen zelf.
Er zijn camerabeelden, maar die zijn schaars. Er zijn lijsten van de inlichtingendiensten met vermeende Gülenisten in het leger. Er zijn vluchtgegevens van vermeende Coupplegers naar Pennsylvania in de VS, waar Fethullah Gülen in ballingschap leeft. Er zijn gesprekken via ByLock en WhatsApp, en tussen gevechtspiloten en verkeerstorens. De hoofdverdachten ontkennen schuld. Ze zeggen slechts bevelen te hebben opgevolgd. Volgens journalisten is hun verdediging opmerkelijk gedisciplineerd. Soms geven ze zelfs woord voor woord dezelfde verklaring. Het kan nog jaren duren voordat er een definitief vonnis is.
Zolang de waarheid niet boven tafel komt, zal de Coup inzet blijven van een felle politieke strijd. De mythe verenigt de natie niet, maar verdeelt haar juist. De zuiveringen hebben de verhoudingen op scherp gezet. De AKP wijst de theorie van een “gecontroleerde Coup” resoluut van de hand. De suggestie is volgens de partij oneerbieding tegenover de mensen dei om het leven kwamen. De AKP stelt het dat het Turkse volk allang weet wat er is gebeurd. De graven van de 250 martelaren zijn daar de stille getuigen van.
